Kikkers in een pan

Ken je het vervelende gevoel dat je bekruipt als je geconfronteerd wordt met een probleem dat je had kunnen zien aankomen of, erger nog, dat je had kunnen voorkomen? We spenderen allemaal een heleboel geld, tijd en energie aan het oplossen van problemen. En toch zijn we meestal niet bereid te investeren om geïdentificeerde risico’s te voorkomen. Zelfs niet als we vrij zeker weten dat een risico werkelijkheid gaat worden of misschien al werkelijkheid is geworden. 

Op dit moment spendeert onze overheid een heleboel geld, tijd en energie aan het terugdringen van het klimaat probleem. Boeren hebben maanden lang geprotesteerd tegen de voorgenomen stikstof maatregelen. Bouwprojecten zijn gestaakt en de maximale snelheid op snelwegen is aangepast. Een onderdeel van de klimaatproblematiek is het gebruik van natuurlijke grondstoffen. In het noorden van Nederland is decennia lang aardgas gewonnen. De bodemdalingen die het gevolg zijn van de aardgaswinningen hebben de afgelopen jaren honderden aardbevingen veroorzaakt. Als een gevolg van deze aardbevingen zijn de huizen van duizenden mensen zwaar beschadigd geraakt. De onvrede van inwoners over het gebrek aan vergoedingen en genoegdoening in de aanpak van deze schade is een nieuw probleem dat is ontstaan als een gevolg van dit probleem. Ook de vergrijzing van onze samenleving is een probleem dat veel aandacht krijgt. Onder protest van de bevolking is de pensioenleeftijd naar boven bijgesteld. Het onderwijsstelsel staat onder grote druk. Er is een tekort aan docenten waardoor jongeren onderwijs missen. Docenten staken met regelmaat om hun onvrede te uiten over salariëring en werkvoorwaarden. En sinds een paar weken zijn we in de greep van het COVID-19 virus. Om de verspreiding van het virus onder controle te houden moeten we allemaal zoveel mogelijk thuis blijven, tenminste 1.5 meter afstand van elkaar houden als we naar buiten gaan en vaker onze handen wassen. 

Dit is slechts een kleine en selectieve greep uit de problemen die we voorhanden hebben. Deze problemen hebben gemeen dat we ze hadden kunnen zien aankomen. In ieder geval is er gewaarschuwd voor het risico op deze problemen. Onderzoekers waarschuwen overheden al decennia lang voor de klimaatverandering. De samenstelling van onze bevolking, de druk op het gezondheidsstelsel en de druk op het pensioenstelsel was nauwelijks een verrassing met alle cijfers en rapporten met waarschuwingen die jaarlijks over deze onderwerpen worden aangedragen door een variëteit aan instanties. Hoewel al jaren bekend is dat er een tekort is aan docenten, is er ondanks vele waarschuwingen de afgelopen jaren behoorlijk bezuinigd op het onderwijs. Ook de problemen die we nu ervaren door het COVID-19 virus kwamen niet zonder waarschuwing. En dan bedoel ik niet dat we al hadden gezien hoeveel schade dit virus in China had aangericht voor het in Europa voet aan de grond kreeg. Wetenschappers proberen overheden al decennia te waarschuwen en voor te bereiden op virus uitbraken zoals deze.

Mensen zijn gewoontedieren. Dit is logisch want als we iets vaak genoeg herhalen wordt het een automatisme. En zodra iets een automatisme is geworden, besparen we hersencapaciteit. Doordat we kunnen handelen zonder hier bewust over na te denken, kunnen we adequaat op onze omgeving reageren terwijl we voldoende capaciteit over houden om aan andere dingen te besteden. De creatie van gewoontes of patronen gebeurt door gedragingen in dezelfde situatie of context te herhalen. Eerst worden deze gedragingen geleid door onze interne waarden zoals onze overtuigingen, houding en intenties die worden getriggerd door de context. Geleidelijk aan vervaagd het bewust nadenken en nemen de automatische patronen het over. Hoewel deze patronen ons veel voordeel brengen, zijn ze tegelijkertijd net zo’n groot probleem als een ieder van de hierboven genoemde problemen. De status quo – of het hebben van een adequate manier om dingen te doen – is een probleem omdat het ons een excuus geeft om niet verder na te denken. We hebben immers al een manier om iets te doen of een manier om ergens naar te kijken. Helaas is deze manier niet altijd de beste manier. En misschien was deze manier in het verleden een goede manier, maar is de context inmiddels ongemerkt dusdanig veranderd dat de normale manier eigenlijk een hele slechte manier is. Bedenk dat we door ons automatische handelen minder of geen intentionele aandacht meer besteden aan onze omgeving. Het is net als de oude mythe over de kikker in kokend water. Stop een kikker in een pan met kokend water en het zal eruit springen. Neem dezelfde kikker en stop het in een pan met water op kamertemperatuur die je langzaam aan de kook brengt en het zal in de pan blijven zitten en dood koken. 

Alleen als we ons realiseren wat de waarde is van het zoeken naar een alternatieve manier of als we worden gemotiveerd om naar een alternatieve manier te zoeken, zullen we hierin investeren. Waarschuwingen voor risico’s zijn vaak niet voldoende motiverend. Politieke partijen worden vooral gemotiveerd door het aantal stemmen dat ze zullen gaan halen bij de volgende verkiezingen. Het aanpakken en oplossen van een prangend probleem wordt beloond. Het vinden van een betere manier om iets te doen, zorgt binnen de huidige bureaucratische structuren vaak voor een jarenlang implementatie traject. Dit zou ertoe kunnen leiden dat andere politieke partijen in de toekomst de vruchten zouden kunnen plukken van hoge investeringen gedaan door het huidige kabinet. Niet bepaald een stimulans. Ook in het bedrijfsleven geldt dat je kunt worden gestraft voor het niet oplossen van een probleem maar niet voor het niet vinden van een betere manier om iets te doen. En zelfs voor individuen geldt dat we vaak pas bereid zijn ons gedrag aan te passen als we door een probleem hebben ervaren dat we kwetsbaar zijn voor een risico.

Er is ook goed nieuws. Onze huidige complexe samenleving kenmerkt zich door constante verandering onder invloed van (disruptieve) technologische ontwikkelingen. Dit in combinatie met de grote prangende problemen die we hebben laten ontstaan, dwingen ons in beweging te komen en onze status quo te herzien. In andere woorden, de temperatuur van ons omgevingswater verandert niet meer geleidelijk maar is in grote stappen van koud naar heel warm gegaan. Daar waar we heel lang lui in onze pan hebben liggen dobberen, schrikken we nu wakker door de temperatuur van het water. Is dit voldoende stimulans om eens kritisch na te denken of er een betere manier is dan de status quo?